Động vật cắn, côn trùng đốt là một tai nạn ngoài ý muốn, gây ảnh hưởng và tổn thương sức khoẻ mà nguyên nhân do động vật, côn trùng có nọc độc hoặc có mang nguồn bệnh nguy hiểm tiếp xúc và truyền nọc độc vào cơ thể người.
Tùy theo loài động vật, côn trùng, tùy theo liều lượng nọc độc và cơ địa của mỗi người mà biểu hiện tổn thương khác nhau, mức độ nguy hiểm khác nhau.
Khi bị động vật, côn trùng có nọc độc cắn, đốt ngoài tổn thương ngay tại vết cắn, đốt ngoài da, nạn nhân còn có dấu hiệu bị ngộ độc toàn thân do nọc độc xâm nhập lan toả trong cơ thể.
Thường hay gặp các tai nạn do: mèo cào, chó dại cắn, rắn độc cắn, rết, ong hay bọ cạp đốt …
I. Dấu hiệu nhận biết:
Dấu hiệu tại vết cắn, chích, đốt:
- Thường đau, có thể sưng tấy đỏ, cần chú ý tìm ngòi côn trùng còn cắm vào da.
- Có các vết xúc tu (nếu do sinh vật biển),...
Biểu hiện dị ứng: ngứa, nổi mẩn ngứa hoặc phù nề trên da hoặc niêm mạc. Một số trường hợp có thể dẫn đến choáng, trụy tim mạch, suy thở.
II. Nguyên nhân:
Do các động vật, côn trùng có nọc độc hoặc có mang nguồn gây bệnh nguy hiểm cắn, đốt như: Rắn, rết, bọ cạp, ong, chó, mèo, sứa, rắn biển…
III. Nguy cơ:
Vết thương do động vật cắn, đốt có thể gây nhiễm khuẩn, nhiễm trùng, nhiễm độc nặng, sốc phản vệ... dẫn đến tử vong.
IV. Xử trí động vật cắn, côn trùng đốt:
A. Nguyên tắc chung:
- Quan sát xung quanh và cẩn thận tránh những mối nguy hiểm với bạn.
- Động viên nạn nhân và giải thích để họ bình tĩnh, giúp họ đỡ hoảng sợ, góp phần phòng chống sốc do sợ hãi.
- Hạn chế sự lan tỏa của nọc độc hoặc nguồn gây bệnh qua vết cắn, đốt bằng cách:
+ Hướng dẫn nạn nhân hạn chế cử động.
+ Rửa sạch vết thương bằng nước sạch và xà phòng.
+ Băng ép vết thương.
+ Cố định chi nếu bị cắn, đốt ở chi.
+ Cố gắng tìm hiểu con vật gây vết cắn đốt để điều chỉnh phương pháp sơ cứu cho phù hợp.
+ Chuyển đến cơ sở y tế càng sớm càng tốt cùng với con vật.
Người sơ cứu cần lưu ý:
+ Không tiếp xúc với máu nạn nhân khi tiến hành sơ cấp cứu, bằng cách đeo găng tay cao su, nilon….. Rửa tay kỹ trước và sau sơ cấp cứu vết thương.
+ Không được mút (hay hút) vết thương bằng miệng, vì có thể gây nguy hiểm cho người sơ cứu.
+ Không được làm garo (đặc biệt garo động mạch). Phần cơ thể dưới vị trí ga-rô có thể sẽ bị hoại tử do ga-rô không đúng cách dẫn tới hậu quả phải cắt cụt vì hoại tử do thiếu dinh dưỡng và ôxy.
B. Các trường hợp đặc biệt:
1. Rắn độc cắn:
Các biện pháp loại bỏ nọc độc và hạn chế sự lan tràn của nọc độc:Thực hiện càng nhanh càng tốt, trong vài phút đầu.
- Nhanh chóng đặt nạn nhân nằm, hướng dẫn họ nằm yên để làm hạn chế sự lan truyền của nọc độc. (lưu ý với trẻ bị rắn cắn: không cho trẻ tự đi hoặc chạy vì có thể làm nọc độc lan ra toàn thân).
- Rửa sạch vết cắn bằng nhiều nước (nước muối hoặc thuốc sát khuẩn vết thương nếu có) để loại bỏ nọc độc.
- Chườm nước đá ở vết cắn. Cởi bỏ quần áo, đồ trang sức ở vùng vết cắn, vì có thể gây chèn ép sau này khi vết cắn sưng phù.
- Nếu vết cắn ở chân hoặc cánh tay, hãy băng ép phía trên vết thương bằng băng chun giãn cho tới nách hoặc háng (không thắt garo), bất động chi bằng một cái nẹp như trường hợp bất động gãy xương, để làm hạn chế sự lan truyền của nọc độc.
- Nhanh chóng chuyển nạn nhân tới bệnh viện. Cần giữ cho nạn nhân nằm yên trong suốt thời gian vận chuyển, để vị trí vết cắn thấp hơn so với tim để hạn chế sự lan toả nhanh chóng của nọc độc. Tốt nhất là vận chuyển bằng cáng.
- Nếu có thể mang con rắn đã bị giết chết tới bệnh viện để xác định loại huyết thanh trung hoà nọc độc rắn thích hợp.
Các trường hợp cần theo dõi và nhập viện:
- Tất cả các trường hợp bị rắn độc cắn.
- Không rõ là rắn độc hay rắn lành cắn.
- Nhiễm trùng, phù nề hoại tử tại chỗ.
Người sơ cứu lưu ý những việc không được làm khi rắn độc cắn:
- Không đặt ga-rô vì đặt ga rô không đúng cách có thể gây đau, sưng nề, tắc nghẽn, hoại tử.
- Không cho nạn nhân nuốt thảo dược khi không có hướng dẫn của thầy thuốc.
- Không cắt rạch, chà xát lên vết thương, bôi hóa chất, ngâm trong dịch lỏng sôi, hơ trên ngọn lửa làm tổn thương, hủy hoại toàn bộ phần cơ thể.
2. Ong đốt:
- Lấy bỏ ngòi cắm trên da nếu có thể, bằng cách dùng một nhíp nhỏ để gắp hoặc dùng 1 vật có bờ sắc để gạt nhẹ ngòi ong.
- Nếu có thể rửa vết đốt bằng dung dịch thuốc tím 0,1 - 0,2%, hoặc nước vôi, hoặc nước và xà phòng.
- Đặt miếng gạc ẩm, lạnh lên chỗ bị đốt. Nếu có sẵn nước đá lạnh cuốn vào trong một miếng vải đắp lên chỗ bị đốt để giảm sưng đau.
- Tháo nhẫn, vòng đeo tay ở tay bị đốt (để tránh chèn ép mạch khi có phù nề)
- Cho nằm nghỉ ngơi nơi mát, uống nhiều nước.
- Nếu trên 10 vết đốt hoặc vết đốt ở vùng đầu (không bóp nặn vết đốt), hoặc có biểu hiện đỏ da, mề đay, ngứa lan rộng toàn thân, theo dõi phát hiện các dấu hiệu dị ứng, nhiễm độc - Nạn nhân đau nhức, buồn nôn/nôn mửa, hốt hoảng, bồn chồn, kích thích vật vã, tức ngực, khó thở… cần chuyển ngay đến bệnh viện gần nhất.
3. Sơ cấp cứu vết thương do chó (mèo, chuột) cắn:
Sơ cứu ban đầu:
- Đưa nạn nhân ra xa khỏi chó (người đến cứu phải chú ý tự bảo vệ bản thân).
- Theo dõi chó 7-15 ngày (nếu có thể thì nên giữ, nhốt chó lại theo dõi nhưng không nên quá cố gắng bắt chó vì có thể bị nguy hiểm, cũng không nên giết chó vì làm mất khả năng theo dõi).
Sơ cứu vết cắn:
- Rửa vết cắn bằng xà phòng (chú ý đeo găng tay hoặc dùng bàn chải cọ), sát khuẩn tại chỗ bằng nước muối hoặc dung dịch rửa vết thương. [Nếu có điều kiện: sát trùng và cắt lọc vết cắn, tiêm phòng uốn ván (SAT 1500 đv). Không khâu kín vết thương].
- Băng nhẹ phủ vết thương bằng băng sạch.
- Cầm máu bằng cách băng ép nếu vết thương chảy máu nhiều.
Các trường hợp phải tiêm vắc xin phòng bệnh dại:
- Chó bị nghi là mắc bệnh dại hoặc biết chắc đó là chó dại.
- Chó hoang hoặc không theo dõi được chó.
- Bị chó cắn vào vùng đầu, mặt, cổ, bàn tay hoặc bị nhiều vết cắn.
Các trường hợp cần theo dõi và đưa đến bệnh viện:
- Các trường hợp nghi bị chó dại cắn hoặc không theo dõi được chó
- Bị chó cắn vào các vùng nguy hiểm hoặc vết thương nặng, chảy máu nhiều, nhiễm trùng.
- Bệnh nhân có các triệu chứng nghi là bệnh dại.
4. Sơ cấp cứu do sinh vật biển
- Giữ nạn nhân bình tĩnh.
- Tưới nước muối rửa chất độc.
- Đắp gạc lạnh và chườm túi đá nếu còn đau sau 15 phút.
- Sử dụng kỹ thuật băng ép trực tiếp tại vết thương hoặc vùng tổn thương sau đó cố định để hạn chế cử động.
- Theo dõi đường thở, hơi thở và mạch để tiến hành hỗ trợ hô hấp nhân tạo và ép tim ngay nếu nạn nhân ngừng thở, ngừng tim.
- Gọi xe cứu thương.
Lưu ý: Chuyển nạn nhân tới cơ sở y tế gần nhất, đối với các trường hợp sau:
- Nạn nhân có dấu hiệu choáng (sốc).
- Rắn cắn.
- Chó, mèo cắn.
- Nhiễm trùng vết cắn.
BSCK II. Hầu Văn Nam